شاید پرسش‌هایی مثل «در اثرِ» یا «براثرِ» درست است، سروکله‌شان در ذهن شما هم پیدا شده باشد. این پرسش مثل گرهی است که انگار هر چه بیشتر با آن کلنجار برویم، کورتر می‌شود. هرچند زبان‌شناسان و پژوهشگران نیز پاسخ‌هایی تحویلمان داده‌اند، اما هیچ‌کدام از این پاسخ‌ها گره‌گشایی را آسان‌تر نمی‌کند.

بر اساس کندوکاو در پژوهش‌ها و دوره‌گردی در زبان‌شناسی، حرفه اضافۀ «در اثر» درست است. دلیل آن هم این است که اگر به خلق‌و‌خوی نوشتار و گفتار کنونی نگاه کنید، گویا فارسی امروز با «در اثر» بیشتر می‌جوشد. «اثر» در روزگار امروزِ زبان فارسی برای خودش معنای مجازی «دلیل یا نتیجه» را انتخاب کرده است.

دکتر باطنی در هفدهمین نشست هم‌اندیشی‌های ویرایش، دربارۀ درست و غلط‌بودن کاربرد در اثر یا براثر سخنان زیر را بیان کردند.

شما این مثال‌ها را ببینید:

•          در اثر سرطان درگذشت.
•          در اثر بی‌احتیاطی افتاد و پایش شکست.
•          در اثر برخورد هواپیما با کوه صد نفر جان باختند.

سرمشق کاربرد واژه‌ها فارسی امروز است. اگر با عینک آمار به مسئلۀ «براثر» درست است یا «در اثر» نگاه کنیم، مشاهده می‌کنیم که کسی «براثر» را به کار نمی‌برد. «در اثر» به کار می‌رود و معنای مجازی‌اش روی تمامی حوزه‌های معنایی‌اش (به‌سبب و به‌علت و مانند آن) سایه انداخته است.

نظر و دلیل‌های مستند آقای فرهاد قربان‌زاده (دانش‌آموختۀ زبان‌شناسی و اصطلاح‌شناسی و پژوهشگر فرهنگستان زبان و ادب فارسی) را نیز دربارۀ به‌کاربردن در اثر یا براثر بیان می‌کنیم:

1.       در فارسی ترکیب عربی «علی اثره» به «برپی» و «براثر» و ترکیب عربی «فی اثره» به «در پی» و «در اثر» ترجمه شده است. همۀ شش ترکیب و واژۀ یادشده با هم مترادف‌اند و «اثر» و «پی» به‌ معنی «ردپا» هستند؛ پس همان‌گونه که حرف اضافۀ «در» می‌تواند با «پی» ترکیب شود و حرف اضافۀ مرکب «در پی» را بسازد، می‌تواند با «اثر» هم ترکیب شود و حرف اضافۀ مرکب «در اثر» را بسازد.

2.     «دراثر» دست‌کم از سدۀ پنجم به معنی حقیقی «در دنبال و از پی» و از سدۀ سیزدهم در معنی مجازی «درنتیجۀ» در متن‌های فارسی به کار رفته است و کاربرد آن منحصر به نوشته‌های امروزه نیست؛ همان‌طور که در نمونه‌های زیر می‌بینید:

•    قرن 5       برادر بوالحسن عراقی با همۀ لشکر کرد و عرب به هرات بباشد تا بوالحسن در اثر وی در رسد (تاریخ بیهقی، ص 650).
•    قرن 13      در اثر آفت سال‌ها اغلب جنس را از عراق و فارس می‌آوردند (جغرافیای اصفهان، ص53).

گفتنی است برخی کتاب‌ها و منابع ویرایشی «در اثر» را کاملاً طرد کرده‌اند و آن را غلط می‌دانند؛ درنتیجه بین در اثر یا براثر بی‌چون‌و‌چرا تسلیم «بر‌اثر» هستند و آن را درست می‌دانند. نمونه‌هایی از آن‌ها را در ادامه آورده‌ایم. ما، زبان‌شناسان ویراویراست، نمی‌توانیم با اطمینان کامل روی یکی از آن‌ها را با غلط‌گیر بپوشانیم؛ اما آنچه می‌دانیم پربسامدتربودن «در اثر» در فارسی امروز است.

در کتاب غلط ننویسیم و فرهنگ درست‌نویسی سخن دربارۀ درست‌نویسی در اثر یا براثر گفته شده است:

کلمۀ عربی «اثر» یعنی جا و نشانه‌ای که از چیزی یا کسی به جا می‌ماند؛ به‌ویژه جای پا. در فارسی از این کلمه، حرف اضافۀ مرکب «براثرِ» را ساخته‌اند که معنای «در دنبال، از پی» و «به سبب» را می‌دهد. «براثرِ کسی یا چیزی» یعنی پا را روی جا و نشانۀ چیزی یا کسی گذاشتن؛ بنابراین باید پیش از «اثر» از حرف اضافۀ «بر» استفاده شود. به نمونه‌های قدیمی زیر که در کتاب غلط ننویسیم وجود دارند، توجه کنید:

•          من براثرِ استادم برفتم تا خانۀ خواجۀ بزرگ (تاریخ بیهقی، ص 201).
•          از پیش من بگریخت و به سرعتی هرچه‌تمام‌تر بدوید و من نیز براثرِ او بدویدم (فرج بعد از شدت، ص 89).
•          برخاستم و براثرِ او بیرون شدم و چندان که او می‌رفت من براثرِ وی از دور می‌رفتم (اسرارالتوحید، ص 33).

بعدها «اثر» معنی اصلی خود را از دست داده و به‌صورت مجازی در معنای «نتیجه» رایج شده است؛ به همین دلیل امروزه در قیاس با «در نتیجه» آن را به‌صورت «در اثر» به کار می‌برند که غلط است و در زبان معیار باید از کاربرد «در اثر» به‌جای «براثرِ» پرهیز کنیم. نمونه‌های زیر از کتاب فرهنگ درست‌نویسی سخن آورده شده است:

•      غیرمعیار: در اثر ناله‌های شما به درگاه خدا یک تخت جواهرنشان عظیمی در غرفۀ بهشت برای تو مهیا شده است (علویه خانم، ص 64).
•      معیار: براثر رشد آگاهی، دو عنصر ماده و معنا در کنار هم نهاده می‌شوند (ایران و تنهایی‌اش، ص 13).

کتاب دست‌نامۀ ویرایش نیز پیرو همین نظر بین در اثر یا براثر، براثر را برگزیده و نوشته است:

«در اثر» نادرست است و به‌جای آن باید گفت: «براثر». نمونه‌‌های زیر را هم آورده‌اند.

•      درست: او براثرِ حادثه‌ای معلول شد.
•           نادرست: او در اثر حادثه‌ای معلول شد.

هدیۀ ویراویراست: سپاس از اینکه مقاله را تا پایان خواندید و با ما همراهید. در این مقاله دربارۀ کاربرد «در اثر» یا «براثر» آموختیم. بعضی وقت‌ها حرف‌های اضافه با همۀ خُردی‌شان پرقدرت هستند و می‌توانند تا حد زیادی سربه‌سر معنای عبارت بگذارند. مثلاً در بخشی از حکایت زیر قدرت‌نمایی حرف‌های اضافۀ به‌ظاهر ناچیز را می‌بینید.

در کتاب اسرارالتوحید نوشتۀ محمدبن منور، نقل شده است که به عارف بزرگ خراسان، شیخ ابوسعید ابولخیر، گفتند: «یا شیخ، فلان مریدت بر فلان راه افتاده مست و خراب». شیخ فرمود: «بحمدالله که بر راه افتاده است و از راه نیفتاده است.»

* بر راه افتادن یعنی در تب‌و‌تاب جنبش و حرکت بودن و از راه افتادن یعنی از مسیر افتادن و سکون.

ما برای نوشتن دربارۀ در اثر یا براثر از منابعی استفاده کرده‌ایم. فهرست آن‌ها را اینجا قرار می‌دهیم تا اگر دوست داشتید، دراین‌باره بیشتر بخوانید.

📖  شورای ویراستاران. (1395). ویراستار (مقالۀ غلط و صحیح در زبان). تهران: شرکت انتشارات فنی ایران (دپارتمان ویرایش).

📖 انوری، حسن و یوسف عالی عباس‌آباد. (1385). فرهنگ درست‌نویسی سخن. تهران: سخن.

📖 صفرزاده، بهروز. (1396). دست‌نامۀ ویرایش. چاپ نخست. تهران: کتاب سده.

📖 نجفی، ابوالحسن. (1391). غلط ننویسیم. چاپ هفدهم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

به‌کوشش گروه زبان‌شناسی ویراویراست

با قلم امیرعلی حسینی